Arkitekti suedez Peter Hallen - pedagog në Akademinë Mbretërore të Stokholmit dhe artitekti që ka dizenjuar Kep Merlin dhe disa godina në Tiranë si edhe Liza Fior - lektore pranë Universitetit të Arteve në Londër, ngrenë shqetesimin se projekti japonez rrezikon të dëmtojë në mënyrë të pakthyheshme peisazhin historik të zonës arkeologjike pasuri botërore e UNESCO-s.
Arkitekti japonez: “Humbur në Kuptim”
Së fundmi, projekti i arkitektit japonez Kengo Kuma u përzgjodh si fitues në një konkurs arkitektonik për ndërtimin e një qendre vizitorësh në Butrint, një vend i Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s në jug të Shqipërisë.
Ndoshta Kuma, ndoshta vetëm ndoshta, ka keqkuptuar mënyrën se si ne në Perëndim i trajtojmë mbetjet e ndërtesave historike – për shkak të dallimeve në qasjen ndaj restaurimit dhe ndoshta edhe në respektin ndaj fragmenteve historike të ndërtesave, të cilat për syrin e patrajnuar mund të mos duken aq mbresëlënëse.
Si një arkitekt suedez që ka punuar mjaft në Shqipëri dhe si një admirues i madh i të dy vendeve – Shqipërisë dhe Japonisë – ndjej frymëzim të reflektoj mbi këtë projekt japonez për Butrintin.
Në vizitën time të parë u dashurova me Butrintin – jo vetëm për arsye historike, por edhe për vetë peizazhin.
Një vend ku uji i ëmbël dhe ai i kripur takohen, duke tërhequr njerëzit që në fillim të kohës – ujë për të pirë dhe ushqim për të ngrënë...
Atje kam përjetuar një koncert të mrekullueshëm të muzikës së shekullit XVI nga kori “Romeo dhe Zhulieta” i Teatrit Mbretëror Dramatik të Ingemar Bergmanit në Stokholm.
Një herë tjetër, pashë një balerinë të famshme ruse që rrezikonte këmbët dhe kërcinjtë e saj të çmuar, duke sfiduar shiun bashkë me balerinët e tjerë të Bolshoit.
Kam blerë ushqime vendore dhe punime artizanale të prodhuara aty. Kam bërë piknik, kam eksploruar në këmbë dhe me varkë.
E dua atë vend...
Sfondi i Kengo Kuma
Babai i Kuma-s, gjithashtu arkitekt, adhuronte arkitekturën moderne dhe ishte veçanërisht i impresionuar nga Kenzo Tange, të cilit edhe i ndoqi gjurmët.
Kuma pa diçka të veçantë në dizajnet e Tange-s që nuk ekzistonte në të tjerët: aftësinë për të krijuar simbolikë japoneze përmes teknologjisë së kohës.
Ai u mahnit me mënyrën se si Tange kombinonte traditën japoneze me një fjalor bashkëkohor. Kuma madje ka deklaruar se Kenzo Tange dhe ndërtesat e tij janë ndër arsyet pse ai u bë arkitekt në radhë të parë.
Arkitektura simbolike është arti i përdorimit të arkitekturës për të përfaqësuar një ide abstrakte.
Filozofia e Kuma-s
Në teori, zgjedhja e Kengo Kuma për një projekt në peizazhin e Butrintit është e shkëlqyer, pasi ai njihet për përdorimin e materialeve natyrore për të krijuar hapësira bashkëkohore, si dhe për lidhjen e ngushtë midis arkitekturës, botës natyrore dhe komuniteteve lokale.
Filozofia e tij arkitektonike bazohet në idenë e integrimit të ndërtesave me mjedisin përreth, duke theksuar përdorimin e materialeve që reflektojnë kontekstin dhe kulturën vendase.
“Metoda ime është të shmang gjestet heroike, sepse arrin një pikë ku heroizmi vret bukurinë e materialit,” shprehet ai hapur.
“Ndërtesat e mia janë gjithmonë pjesë e vendit, pjesë e lokacionit. Dua t’i bashkoj me mjedisin sa më mirë të mundem. Harmonia është gjithmonë qëllimi i praktikës sime,” thotë Kuma.
Nga mënyra se si ai flet për qëllimet e tij dhe për filozofinë arkitektonike, duket qartë se ai është perfekt për detyrën!
E megjithatë, ajo që mendon dhe ajo që thotë nuk përputhen me atë që ka propozuar për Butrintin. Si mund të jetë kjo?
Ndërkohë që e mendojmë këtë, dua të ndalem tek një projekt tjetër në një kontekst historik – ai i arkitektit Dimitris Pikionis në Akropolin e Athinës, Greqi.
Pikionis dhe Akropoli
Në Akropol, Pikionis iu bashkua një komisioni që mbikëqyrte përmirësimet e rrugëve rreth sitit arkeologjik në vitin 1951.
Ai këmbënguli se një projekt i tillë duhej të kuptohej si një “vepër arti”, ku format e paracaktuara dhe mënyrat mbizotëruese të arkitekturës nuk mund të zbatoheshin. Duhej treguar kujdes maksimal për çdo detaj.
Ai mori përgjegjësinë për të vendosur secilën gur të shtigjeve në një zonë prej 80.000 m². Pikionis i montoi shtigjet nga materiale të gjetura dhe të ricikluara: gurë nga vetë siti, të kombinuar me fragmente të lashta, por edhe me mbetje nga pallate neoklasike athinase që po rrënoheshin për t’u zëvendësuar me ndërtesa betoni.
Vizatimet e Pikionisit shfaqin një ambivalencë të thellë: pjesa më e madhe e projektit nuk përcaktohet në letër, por vetëm përfytyrohet.
Ai nuk është kryesisht vizual, por topografik.
Në terren, elementet vendoseshin përmes bashkëbisedimit me zejtarët.
Ai na ftonte të gjenim atë që e quante “të pa-shprehurën” (ineffable).
Në mënyrë sokratike, Pikionis e vlerësonte më shumë fjalën e folur se atë të shkruar.
Vetëm vetë vendi mund të verifikojë propozimin – diçka që ai e quante “bindje ndaj vendit”.
Arkitektura e tij me teknologji të ulët dhe me materiale të papërpunuara, të integruara me delikatesë në sit, e kishte në qendër të vet marrëdhënien me natyrën.
Rikthim, jo restaurim
Në Tokio, u trondita kur pashë se ndërtesa që kisha ardhur posaçërisht nga aeroporti për ta parë – restoranti i famshëm Nomad i Toyo Ito – po shkatërrohej para syve të mi.
Si ishte e mundur kjo?
Kur kërkova përgjigje në Japoni, disa e lidhën me çmimet e larta të tokës së ndërtueshme, të tjerë me një nivel më të ulët respekti ndaj objektit ekzistues.
Por ndoshta mund të gjejmë një tjetër shpjegim në arkitekturën e tempujve japonezë.
Japonia ka zhvilluar një strategji origjinale për të luftuar erosionin e monumenteve: rindërtimin periodik.
Një herë në njëzet vjet, ndërtesat e vjetra të shenjtorit të Ise-s përdoren si modele përpara se të shkatërrohen plotësisht, për t’u rindërtuar nga e para në një parcelë ngjitur.
Kjo praktikë është e dokumentuar që nga shekulli i 6-të.
Pra, që në periudhat më të hershme historike, një ndërtesë në Japoni mund të rindërtohej disa dekada më vonë, në një vend tjetër, në një shkallë tjetër, duke përdorur materiale të ndryshme ose të rinovuara pjesërisht.
Këto praktika rindërtimi janë të ndryshme nga “ruajtja” apo “restaurimi” në kuptimin modern dhe i ngjajnë më shumë “restitucionit” – rikthimit të shpirtit të origjinalit përmes rilindjes së tij fizike.
A mund të jetë kjo një pistë për të kuptuar shkallën e madhe që propozon Kuma për Butrintin?
Unë personalisht e shoh Butrintin si një vend në shkallë të vogël, ndonjëherë edhe miniaturë – fortesat duken si modele për fëmijë ushtarësh, për lojëra sfiduese.
Pikërisht kjo shkallë intime është, sipas meje, ajo që e bën Butrintin të veçantë – teatri i vogël dhe bazilika mbresëlënëse, pranë njëra-tjetrës, brez pas brezi, në të njëjtin vend.
Siç tha mikja ime, arkitektja londineze Liza Fior:
“Ne e vlerësuam shumë informalitetin e natyrës dhe historisë – dyshemetë me mozaik të përmbytura dhe pemët që përdridhen rreth gurëve.”
“Rrënojat ekzistuese janë si një seri dhomash, disa të lidhura mes tyre e disa jo, dhe kjo është krejt në kundërshtim me madhështinë dhe unikalitetin e strukturës së re të propozuar,” – thotë Liza.
