Lart në malet e Shqipërisë, një segment lumi që dikur ishte i paprekur, tani i ngjan një kantieri ndërtimi.
Një vend që supozohej të ishte strehë për specie si lundërzat, shkabat egjiptiane dhe rrypa ballkanike në rrezik kritik zhdukjeje, tani është kthyer në një kaos të shëmtuar, i mbushur me plastikë, copa stiropori dhe beton.
Shtretërit me zhavorr të bardhë janë gërryer nga makineri të rënda. Tuba të mëdhenj blu janë grumbulluar në anë të rrugës, gati për t’u vendosur. Inxhinierët janë në procesin e devijimit të miliona litrave ujë nga malet drejt bregdetit të Adriatikut, ku një bum ndërtimesh po e shndërron vendin që deri vonë konsiderohej si sekreti më i ruajtur i pushimeve në Evropë.
“Po marrin këtë ujë dhe po e dërgojnë drejt bregdetit për zhvillime turistike dhe resorte luksoze,” tha Kaltrina Hyka nga EcoAlbania, një organizatë mjedisore.
“Tashmë mund të shihni që ka mbetur shumë pak ujë. Kemi një vit e gjysmë që po e ndjekim këtë çështje nëpër gjykata. Procesi është ende në vijim, por ndërkohë, punimet vazhdojnë.”
Shushica është një degë e lumit shumë më të madh të Vjosës, një nga lumenjtë e fundit të egër në Evropë, që rrjedh lirshëm, me ujërat e tij të ngarkuara me llum, pa u penguar nga diga, pragje apo bllokada të tjera.
Në vitin 2023, pas një lufte dhjetëvjeçare dhe me shumë bujë, Vjosa 170 milje e gjatë u shpall parku i parë kombëtar i një lumi të egër në Europë, me mbrojtjen e saj që, në dukje, do të ishte e garantuar përgjithmonë.
Qeveria e Shqipërisë u lavdërua për vizionin e saj, ndërsa kryeministri Edi Rama e quajti atë “një moment me të vërtetë historik”.
Por dy vjet më vonë, ekziston një hendek i madh mes premtimeve të bëra atëherë dhe situatës aktuale në terren.
Vjosa, larg së qeni një parajsë e paprekur lumore, është në rrezik serioz.
Shumë nga dëmet që po i shkaktohen lumit, i cili buron në malet e Pindit në Greqi dhe derdhet në Adriatik, lidhen drejtpërdrejt me bum-in e jashtëzakonshëm të turizmit që ka përjetuar ky vend i vogël ballkanik vitet e fundit.
“Zhvillimi i pakontrolluar dhe në shkallë të gjerë i turizmit kërcënon integritetin e parkut,” paralajmëroi një raport i një koalicioni të grupeve mjedisore në korrik.
Dhjetë vjet më parë, kur Shqipëria ende konsiderohej si një nga kufijtë e fundit të turizmit mesdhetar, rreth tre milionë njerëz e vizitonin.
Që atëherë, numri i vizitorëve është rritur ndjeshëm – në vitin 2023, rreth 10 milionë turistë erdhën. Vitin e kaluar, kjo komb i vogël, me një popullsi prej vetëm 2.4 milionësh, priti pothuajse 12 milionë turistë.
Yje të njohur, përfshirë këngëtaren Dua Lipa, vajzën e Donald Trump, Ivanka, dhe këngëtarin Enrique Iglesias, kanë vizituar Shqipërinë. Lipa ka lindur në Londër nga prindër shqiptarë dhe tani mban shtetësinë shqiptare.
Zoti Rama, i cili fitoi një mandat historik të katërt si kryeministër në maj, ëndërron të tërheqë deri në 30 milionë turistë deri në vitin 2030.
Mirela Kumbaro, ministrja e mjedisit e Shqipërisë, i tha The Telegraph se projekti për devijimin e ujit ka filluar në vitin 2019, katër vjet përpara se të shpallej parku kombëtar, dhe se “studime të pavarura” kanë treguar se ai nuk do të dëmtojë biodiversitetin e lumit “ose integritetin ekologjik të parkut”.
Por nxjerrja e ujit nuk është aspak kërcënimi i vetëm për Vjosën.
Zhavorri po gërmohet nga eskavatorët dhe po përdoret për ndërtim, përfshirë ndërtimin e një aeroporti të ri gjigant në grykëderdhjen e lumit, në mes të ligatinave që janë habitat për zogjtë e egër dhe çakenjtë e artë.
Fluturimet testuese janë kryer tashmë dhe aeroporti, i cili do të jetë i aftë të pranojë aeroplanë transatlantikë, pritet të hapet verën e ardhshme.
Ai është pjesë e një strategjie për zhvillimin e Shqipërisë së jugut, që përfshin edhe planet e Jared Kushner-it, dhëndrit të Donald Trump-it, për të ndërtuar një mega-resort prej 1.2 miliardë paundësh me 10,000 dhoma në një pjesë të paprekur të vijës bregdetare.
Në pjesë të tjera të lumit, bitumi një lëng i zi dhe ngjitës nxirret për t’u përdorur në ndërtimin e rrugëve, ndërsa mbetjet hidhen në sipërfaqe të mëdha, pikërisht buzë lumit.
Dhe lumi po ndotet sistematikisht nga derdhjet e shumta të naftës që vijnë nga qindra puse të shpërndarë nëpër kodrat dhe luginat në të dy anët e Vjosës.
Ata thithin naftën nga nëntoka dhe e pompojnë përmes tubacioneve të çara e me rrjedhje, drejt bunkerëve të betonit të amortizuar.
Në vend që të trajtojnë ujin e ndotur me naftë që prodhon industria, kompanitë e pandërgjegjshme të naftës thjesht e derdhin atë në përrenj, nga ku përfundon drejtpërdrejt në Vjosë.
I përkulur buzë një përroi, biologu Leonard Sonten prek me një shkop një masë të trashë nafte të zezë e të ndritshme që po depërton ngadalë në ujë.
“Shikoni këtë – jemi në zemër të parkut kombëtar. Po të ndodhte kjo në Yellowstone apo Serengeti, njerëzit do të çmendeshin,” tha menaxheri i projektit nga EuroNatur, një organizatë gjermane për ruajtjen e natyrës. “Parku kombëtar po trajtohet si një vendgrumbullim mbeturinash. Është e pabesueshme.”
Bitumi është derdhur në përrua nga një grup i afërt pusash nafte. Duke qëndruar në breg të Vjosës, era e naftës është përmbysëse – si të jesh në një punishte makinash.
Midis shkurreve të kallamishteve qëndron një derë e vjetër frigoriferi, disa tuba plastikë portokalli dhe paketa të hedhura cigaresh. Rreth njëqind metra më tutje ndodhet një fermë e vogël, ku lopë racash Friziane dhe dele të pista kullosin barin.
Një flamur shqiptar i zverdhur nga dielli shqiponja dykrenare e zezë mbi sfond të kuq – valëvitet nga një shtyllë druri.
“Kompanitë e naftës mbledhin këtë ujë të ndotur me naftë dhe pastaj e lëshojnë në përrenj. Ne e kemi monitoruar këtë për tetë vjet dhe ndodh vazhdimisht. Dhe kjo ndodh pikërisht në zemër të parkut kombëtar,” tha Olsi Nika, drejtor ekzekutiv i EcoAlbania.
Organizata luftoi për një dekadë për ta shpallur lumin Vjosa park kombëtar.
Gjatë kësaj beteje, ata kundërshtuan dhjetëra propozime për ndërtimin e digave përgjatë lumit. Kjo, të paktën, ishte një fitore e qartë – qeveria është zotuar se nuk do të ndërtohet kurrë asnjë digë.
Por, me autoritetet që duket se mbyllin sytë përballë veprimeve që dëmtojnë thellësisht Vjosën dhe gjithë ekosistemin e saj, beteja për lumin ka nisur sërish me intensitet të plotë.
“Shqipëria nuk është më thesari i fshehur i Europës. Po ndërtojnë kudo, po shkatërrojnë mjedisin. Mendojnë vetëm për sot, jo për nesër,” tha Esmeralda Topi, aktiviste nga një organizatë për verifikimin e fakteve të quajtur Faktoje, e cila mban qeverinë përgjegjëse.
“Thonë se po e mbrojnë lumin, por shikoni – mbrojtja është vetëm në letër. Në terren, situata është krejt ndryshe.”
Shqipëria shitet si një cep i gjelbër i pazbuluar i Evropës, me gjire të zbrazëta, plazhe të gjata me rërë, male të egra dhe lumenj të pastër. Por retorika nuk përputhet me realitetin.
Në një kthesë të lumit pranë qytetit jugor të Tepelenës, ndodhet një pamje edhe më tronditëse se rrjedhja e naftës.
Një deponi e madhe mbeturinash ndodhet pikërisht në bregun e Vjosës, vetëm pak metra larg fushave të saj me zhavorr dhe ujërave me ngjyrë menteje. Korbat pickojnë mbeturinat që nuhasin keq. Plastika fluturon në erë. Nuk ka ndarje të materialeve këtu, as riciklim, as sistem menaxhimi mbeturinash.
“Ose e djegin herë pas here për të tentuar ta heqin, ose presin përmbytjet dimërore dhe mbeturinat shkojnë në lumin. Është si në Afrikë,” tha zoti Nika, i cili kohët e fundit fitoi një çmim të rëndësishëm për betejën e tij për të shpëtuar Vjosën. “Kjo është vetëm një deponi komunale përgjatë lumit. Ka shumë të tjera.”
Në mënyrë të çuditshme, autoritetet po ndërtojnë një qendër të re parku kombëtar pikërisht pranë vendit të grumbullimit të mbeturinave. Mbrojtësit e mjedisit shpresojnë që turpi i afërsisë së deponisë do të nxisë qeverinë të veprojë, por për momentin nuk ka plane për ta pastruar dhe rehabilituar tokën. Qeveria thotë se të gjitha këto aktivitete të dëmshme – nxjerrja e zhavorrit, devijimi i ujit, deponitë e mbeturinave dhe rrjedhjet e naftës – do të eliminohen gradualisht brenda 10 deri në 15 viteve.
Zonja Kumbaro, ministrja e mjedisit, thotë se shumë nga problemet datojnë nga koha e komunizmit në Shqipëri, që zgjati deri në vitin 1990, dhe vitet e tranzicionit drejt demokracisë që pasuan.
“Shumë nga këto aktivitete kanë qenë jofunksionale për vite me radhë, por gjurmët e tyre mjedisore mbeten,” tha ajo, duke theksuar se qeveria po bën më të mirën për të përmirësuar menaxhimin e mbeturinave dhe trajtimin e ujërave të zeza përgjatë Vjosës.
“Po punojmë për të eliminuar ndotjen e trashëguar, duke kombinuar rehabilitimin me infrastrukturë të re dhe alternativa ekonomike të qëndrueshme për banorët lokalë që jetojnë pranë Vjosës prej shekujsh dhe nuk mund të përjashtohen brenda disa muajsh nga aktivitetet që janë jetike për ta,” i tha ajo gazetës The Telegraph. Përmbushja e kushteve të statusit të parkut kombëtar është “një proces kompleks dhe afatgjatë” që kërkon “kohë, ndërtim kapacitetesh, investime në infrastrukturë dhe bashkëpunim të ngushtë me komunitetet lokale,” shtoi ajo.
Por për mbrojtësit e mjedisit, a duket tani shpallja e parkut kombëtar në 2023 si një fitore boshe?
“Po dhe jo,” tha zoti Olsi. “Arritëm të ndalim të gjitha projektet e propozura të digave dhe hidrocentraleve, që ishte një sukses i madh. Por ka ende shumë për të bërë.
“Kemi këtë thesar, një lumë të egër që rrjedh pandërprerë, një nga të fundit në Evropë, dhe po trajtohet si një deponi mbeturinash. Duhet të ushtrojmë presion mbi qeverinë shqiptare për ta pastruar këtë rrëmujë. Kemi shpresë – por kjo nuk do të jetë një luftë e lehtë.”/The Telegraph
