Një osmanist mes Lindjes dhe Perëndimit, si vdekja e papritur e një historiani të njohur në Shqipërinë e izoluar nxori në pah një vakum diplomatik
Edona Rexhepi, 3 korrik 2025
Më 23 qershor 1967, rreth mesditës, Franz Babinger, një nga osmanistët më të shquar të shekullit XX, pësoi një atak kardiak fatal në një të premte përvëluese. Fati i tij nuk u vulos në sallat e konferencave të Mynihut apo të Stambollit, por pak çaste pasi kishte hyrë në det për të notuar në plazhin e Durrësit. Ai ndërroi jetë aty për aty, në krahët e Aleks Budës, historiani më i njohur shqiptar i kohës, i cili kishte ndjekur gjimnazin në Salzburg dhe studimet në Vjenë.
Kjo tragjedi shoqërohej nga një rrethanë delikate: Babinger, qytetar i Republikës Federale të Gjermanisë, vdiq në një vend me të cilin shteti i tij nuk kishte asnjë marrëdhënie diplomatike. Vdekja e tij e papritur në Shqipërinë komuniste, në mes të Luftës së Ftohtë, u kthye kështu jo vetëm në një humbje të madhe për familjen dhe për botën akademike, por edhe në një çështje të ndërlikuar me pasoja diplomatike të konsiderueshme.
Për të shmangur përplasjet diplomatike dhe për ta riatdhesuar sa më shpejt trupin, një vend i tretë mori rolin e ndërmjetësit: Austria. Në bashkëpunim të ngushtë me autoritetet vjeneze, brenda një jave, trupi i pajetë i Babingerit u transportua nga Tirana nëpërmjet Budapestit drejt Vjenës, ku u krye kremacioni. Në ceremoni morën pjesë vetëm tre vetë: e veja e Babingerit, nxënësi i tij i vjetër dhe osmanisti nga Mynihu, Hans-Joachim Kissling, si dhe Aleks Buda. Pasi u mbyll dhoma e djegies, punonjësi i krematoriumit tha shkurt: “S’ka më asgjë për të parë”.
Kështu përfundoi jeta e një dijetari kokëfortë, por të jashtëzakonshëm, i cili do të mbahet mend për veprën e tij monumentale mbi Sulltan Mehmetin II, pushtuesin e Kostandinopojës më 1453 — një vepër që u përkthye në shumë gjuhë dhe mbetet referencë e patjetërsueshme në fushën e osmanistikës.
Një heshtje diplomatike
Shqipëria e vitit 1967 nuk përfaqësonte vetëm një moment zie për familjen dhe miqtë e Franz Babingerit. Po atë vit, në dhjetor, Gjermania përjetoi një nga disfatat e saj më të dhimbshme në historinë e futbollit: një barazim 0:0 kundër Shqipërisë në stadiumin “Qemal Stafa” në Tiranë e përjashtoi kombëtaren gjermane, për herë të parë dhe të vetme, nga pjesëmarrja në një Kampionat Europian (EURO 1968). Ndeshja u zhvillua në një atmosferë armiqësore: tifozët shqiptarë ishin grumbulluar deri në vijat anësore të fushës, dhe çdo gabim i gjermanëve shoqërohej me përqeshje. As që bëhej fjalë për kërkesa për autografe. Një atmosferë miqësore në stadium nuk mund të zhvillohej nga perspektiva shqiptare.
Për regjimin komunist të Tiranës, Gjermania Perëndimore ishte një shtet armik. Edhe pse disa ndihma materiale ishin marrë tashmë në formën e reparacioneve, Shqipëria kërkonte ende kompensime për dëmet e Luftës së Dytë Botërore. Nga ana tjetër, Doktrina Hallstein e Gjermanisë — që ndalonte marrëdhëniet diplomatike me vendet që njihnin RDGJ-në — pengoi çdo afrimi deri në fund të viteve 1960. Vetëm me fillimin e politikës së re lindore të Willy Brandt u hap rruga për një dialog me shtetet e bllokut lindor.
Në këtë kontekst të mungesës së marrëdhënieve diplomatike, lind pyetja: si ia doli Franz Babinger, profesor nga Mynihu, të udhëtonte në Shqipërinë e mbyllur për udhëtarët gjermanë?
Një histori e hershme miqësie
Franz Babinger kishte udhëtuar për herë të parë në Shqipëri në vitet 1920, në kohën e qeverive jo-komuniste. Në qershor 1967, ai u rikthye bashkë me gruan e tij në një vend që tashmë ishte nën diktaturën e Enver Hoxhës që nga fundi i vitit 1944. Vizita e tij e parë në Shqipërinë komuniste kishte ndodhur më 1962, me rastin e konferencës së parë për studimet albanologjike në Tiranë, ku ai la mbresa të thella tek Hoxha dhe rrethi i tij. Gjatë viteve që pasuan, ai mori disa ftesa për vizita verore, por vetëm më 1967 pranoi një të tillë. Universiteti i Tiranës e priti çiftin me mikpritje të theksuar, duke i vendosur në hotelin “Adriatik” në Durrës, që ishte rezervuar për të ftuarit e huaj.
Kur Babinger u ftua në 1962, pak nga të rinjtë në qarqet akademike apo partiake e dinin sa i lidhur kishte qenë ai me Shqipërinë. Qysh në vitet 1920, ai ishte bërë një ndër njohësit më të mirë të vendit. Kishte shkruar një kapitull të gjerë për Shqipërinë në udhëzuesin e famshëm Baedeker, si dhe artikuj për Deutsche Allgemeine Zeitung. Gjatë udhëtimeve të tij kishte blerë dorëshkrime islame nga ish-elitat osmane për Akademinë e Shkencave të Jugosllavisë në Zagreb.
Vizitat e tjera pasuan në vitet 1930, ndoshta edhe në fillim të viteve 1940. Ai përfitonte nga rrjetet e krijuara gjatë Luftës së Parë Botërore si pjesë e ushtrisë osmane. Në Shqipërinë e pasluftës, Babinger ishte i njohur si një osmanist me reputacion ndërkombëtar, që në veprën e tij për Sulltan Mehmetin II kishte shfaqur respekt të thellë për figurën e Skënderbeut. Fakti që ai ishte larguar nga Gjermania më 1933 për shkak të persekutimit nazist, për shkak të prejardhjes së tij hebreje, i rriti vlerësimin në sytë e funksionarëve komunistë.
As komunist, as albanolog
Por Babinger mbetej qytetar i një shteti armik dhe nuk kishte prirje të majta. Në Shqipërinë komuniste, ftesat për konferenca ishin çështje shtetërore dhe vendoseshin nga nivelet më të larta të partisë. Pse atëherë regjimi vendosi të ftonte një studiues që nuk ishte as komunist, as albanolog?
Përgjigjja qëndron në qëllimet politike që qëndronin pas konferencës albanologjike të organizuar nga regjimi. Tirana kërkonte të tregonte për botën përparimet e saj të supozuara në fushën e shkencës dhe të kufizonte hapësirat e veprimit të intelektualëve shqiptarë në mërgim, sidomos në Evropë dhe në SHBA.
Për këto objektiva, Babinger ishte figura ideale: një studiues me reputacion, anëtar i shumë akademive, me ndikim në institucionet gjermane, dhe që kishte kontakte me eksilantët shqiptarë në Itali. Por regjimi nuk arriti ta shfrytëzonte për propagandë.
As universiteti i Tiranës me orientim marksist-leninist dhe as ftesat për qëndrime verore me shpenzime të mbuluara nuk e bindën Babingerin të bëhej zëdhënës i Shqipërisë komuniste. Madje, ai mbajti kontakte të ngushta me intelektualët në mërgim dhe u ndje i irrituar kur regjimi nisi të ftonte edhe studiues të tjerë gjermanë. Çfarë nuk kishte kuptuar regjimi? Ndoshta karakterin e tij të pavarur dhe historinë personale.
Jeta e një dijetari në kohë të skajshme
Jeta e Franz Babingerit (1891–1967) ngjan me një roman aventuresk që përshkon Perandorinë Gjermane, Republikën e Vajmarit, periudhën naziste dhe Republikën Federale të Gjermanisë.
I lindur në Oberpfalz, ai u regjistrua si vullnetar në frontin lindor më 1914. Gjatë Luftës së Parë Botërore shërbeu si përkthyes për aleancën gjermano-osmane, duke bashkëpunuar me Mustafa Qemalin (më vonë Atatürk). Në vitin 1919 mori pjesë në shtypjen e Republikës së Këshillave në Mynih si pjesë e Freikorps Epp. Akademikisht, pati një karrierë të shpejtë: u habilitua në Berlin më 1921 dhe punoi si docent, por u largua me detyrim më 1934 për shkak të prejardhjes hebreje të gjyshes së tij.
Në vitin 1936, gjeti strehë te historiani rumun dhe kryeministri Nicolae Iorga, duke dhënë mësim në Bukuresht dhe Iași. Në 1943 u rekrutua nga shërbimi sekret gjerman (Abwehr); detajet e kësaj periudhe mbeten të paqarta. Pas Luftës së Dytë Botërore u kthye në Gjermani dhe në vitin 1948 themeloi në Universitetin e Mynihut Institutin për Historinë dhe Kulturën e Lindjes së Afërt dhe për Turkologji, të cilin e drejtoi deri në vitin 1958.
Një ndërmjetës i vështirë, por i dëgjuar
Rruga jetësore e Babingerit kishte lënë gjurmë. Bashkëkohësit e përshkruanin si një bashkëbisedues të vështirë, të prirur ndaj shpërthimeve emocionale, që e kishte të vështirë të pranonte kritikën, por që kërkonte me këmbëngulje njohje dhe respekt. Meqë veprat e tij themelore për historinë osmane u injoruan në Turqi, ai e zhvendosi fokusin e tij në qarqet albanologjike të diasporës, në Shqipërinë komuniste dhe në Kosovën e kontrolluar nga Jugosllavia.
Me kontakte të privilegjuara në Tiranë, Babinger u bë një ndërmjetës i kërkuar edhe jashtë Gjermanisë Perëndimore. Ai e shfrytëzoi me aftësi këtë rol: duke ditur si të përshtatej në rrethana të ndryshme, ndërtoi një rrjet të gjerë ndikimi si në Shqipëri ashtu edhe në diasporën shqiptare.
Pas vdekjes së tij dramatike, emri i Babingerit u harrua shpejt në Shqipëri. Vetëm dy dekada më vonë, vepra e tij mbi Sulltan Mehmetin II u përkthye në shqip. Edhe studimet e tij për Shqipërinë osmane, fryt i udhëtimeve të tij në periudhën ndërmjet dy luftërave botërore, filluan të njiheshin vetëm me kalimin e kohës nga intelektualët shqiptarë.
Rasti i Babingerit hedh dritë mbi historinë e dijes në periudhën e Luftës së Ftohtë – kur një turkolog nga Mynihu, me lidhje të fuqishme në të dy kampet, arriti për një kohë të jetë një ndërmjetës i rrallë midis botës komuniste dhe asaj antikomuniste.
(Edona Rexhepi, 3 korrik 2025)
Edona Rexhepi është doktorante në Universitetin e Vjenës, ku studion historinë e historiografisë shqiptare gjatë periudhës së Luftës së Ftohtë.
