Nga Klodiana Millona & Dorina Pllumbi| nyje.al
Fadroma dhe Bienalja janë dy skaje të së njëjtës ideologji: njëra e ushtron dhunën, tjetra e shpërlan estetikisht atë. Njëra shkatërron e zhbën, kurse tjetra spektakolarizon.
Në Shqipëri, politika e fadromës nuk është një praktikë e jashtëzakonshme, por pjesë përbërëse e një regjimi periodik hapësinor që fshin me pseudo-legjitimitet forma organike të lidhjes me territorin. Prishjet e bizneseve të vogla, dëbimet e banorëve përmes politikave zhvillimore, privatizimi dhe shfrytëzimi i burimeve ujore; të gjitha këto nuk janë thjesht akte teknike, por përshfaqje të fuqizimit dhe legjitimimit të atyre që studiuesja e sociologjisë dhe ekonomisë së globalizmit Saskia Sassen i quan formacione grabitqare (predatory formations)1. Këto formacione operojnë si një aleancë ndërmjet kapitalit financiar, shtetit dhe sistemit ligjor. Ato veprojnë nga brenda institucioneve për të përvetësuar toka, pasuri, e të drejta komunitare. Dhuna është arbitrarisht e mbështetur nga ligji, e ajo, sipas Sassen, prodhon dëbime(expulsions), jo vetëm fizike, por edhe simbolike, duke fshirë nga hapësira lidhjet territoriale dhe kujdesin për vendin, të afërmin e mikun.
Shitja e ishullit të Sazanit, prishja e bizneseve të vogla në Vlorë apo Theth, privatizimi i burimeve ujore në Dibër e Mat, Valbonë e Vlorë, e thuajse në çdo fshat të Shqipërisë, ka për qëllim të spastrojë hapësirën nga ata që nuk kanë kapital të madh, por veç lidhje territoriale. Zhbërja e këtyre lidhjeve ia mundëson dorëzimin e hapësirës kapitalit që kërkon investim, përfitim dhe kontroll.
Çdo cikël i përdorimit të fadromës është zakonisht dhe jashtëzakonisht i mirë koordinuar me forma spektali që e paraprijnë, rrëfejnë e vijojnë atë. Në qeverinë Rama ky spektakël më së miri prodhohet nëpërmjet instrumentalizimit të arkitekturës. Ndërkohë që kërcënimi dhe dhuna histerike e fadromave në aksion këto katër ditët e fundit shpërfaqet gjeografikisht nga Vlora në Theth, kryeministri Rama, mjeshtërisht aktivizon pikërisht këtë instrument, ndër më të përvetësuarit prej tij gjatë 12 viteve të fundit në pushtet. Në lajmërimin e tij të datës 9 korrik në rrjetet sociale ai shkruan:
“Kjo hapësirë publike e 21 Dhjetorit (si të tjera në Tiranë sot, nesër e në vijim) nuk është më “tok e xanun”, por në ndërkohë 8 grupe arkitektësh janë shpërndarë në territor për të inventarizuar plagët urbane që pas pastrimit kërkojnë shërim, duke u rikthyer me projekte të reja komunitare për të cilat kemi marrë angazhimin e mbi 100 arkitektëve të mirënjohur ndërkombëtarë që punojnë edhe në Shqipëri, e që do të kontribuojnë falas me projekt-idetë e tyre.”
Stigmatizimi dhe gjuha raciste që prodhohet nga shprehja gegnisht “tok e xanun” që kryeministri e fut qëllimshëm mes letrares së tij, është, dhe ka përbërë gjithnjë në vetvete, një akt hapësinor. Kjo shprehje shënjon një segregim territorial, racial, që më mirë se kushdo e njohin ata e ato që janë diferencuar e shënjuar nga kjo ndarje. Jo çdo mur ndarës është i dukshëm në hartë. Ama nëpërmjet rrënjosjes së politikave të tjetërsimit e stigmatizimit, vendi si dhe njerëzit diferencohen lehtshëm, e për pasojë dhe trajtimi i tyre. Gardhi i parë të ngrihet në gjuhë.
Ndër këta “100 arkitetët e mirënjohur ndërkombëtarë që punojnë në Shqipëri” të cilët ai përmend, janë dhe përfaqësuesit e pavijonit shqiptar në Bienalen e Arkitekturës në Venecia 20252. Ky pavijon, që pretendon të jetë një hapësirë reflektimi kritik, në fakt është një arenë që i shërben logjikës së kolonialitetit të marrëdhënieve pushtetore. Pavijoni me titullin Building Architecture Culture eksporton një imazh të një Shqipërie në zhvillim, ku “kultura e re” e ndërtimit shihet si prova e progresit dhe e suksesit të ndërhyrjeve territoriale të projektuara për investitorë të fuqishëm vendas e të huaj nga ‘star-arkitektë’ të importuar. Megjithatë, ky përfaqësim në bienalen e arkitekturës nuk thotë asgjë për proçeset e përjashtimit dhe xhentrifikimit që e bëjnë të mundur këtë zhvillim polarizues, që fuqizon më të fuqishmit e dobëson më të dobëtit. Projektet e përzgjedhura, që shpesh përfshijnë transformime të hapësirave publike, ndërtime luksoze urbane e turistike, shfaqen pa kontekstin politik dhe social që i rrethon, pa trupat e jetët njerëzore që janë shpërngulur forcërisht për t’i lënë vendin estetikës së re. Ngjashëm, dhe në zgjatim të bienales, festivali i arkitekturës Bread and Heart (Bukë e Zemër)3, me pothuajse të njëjtët protagonistë, e riprodhon këtë frymë në një hapësirë elitare ekskluzive në qendër të Tiranës.4
Makineria e vitit zero
Fadroma dhe Bienalja janë dy skaje të së njëjtës ideologji: njëra e ushtron dhunën, tjetra e shpërlan estetikisht atë. Njëra shkatërron e zhbën, kurse tjetra spektakolarizon; lajmëron fillimin e një kohe të re, nga zero. Siç e shpjegon studiuesi Ralph Harrington, fadroma është “makineria e vitit zero” – ajo që varros të shkuarën për të ndërtuar të ardhmen, që shkatërron për të ndërtuar, që rrafshon terrenin dhe fillon kohën nga e para, mbi një peizazh të boshatisur5. Ky peisazh më tej bëhet telajoja boshe nga e cila rrëfehet e arnuar dhe e zbukuruar historia, për t’u legjitimuar nga hapësirat elitare të bienales, nga aty ku udhëzohet mjeshtërisht ‘bashkëkohorja’ e zgjatohet projekti i një moderniteti të dhunshëm.
Fadroma apo siç shpeshherë quhet ndryshe buldozeri, në vetvete është teknologjia kyçe e këtij zgjatimi. Etimologjia e vetë fjalës na vjen në ndihmë për të lexuar qëllimin e makinerisë.Bulldoze fillimisht do të thoshte një dozë e madhe ndëshkimi. Më pas, kjo fjalë mori kuptimin e intimidimit përmes dhunës dhe më së fundmi u përdor për të përshkruar forcën e përdorur për të shtyrë çdo pengesë. Fjala u përdor për herë të parë në vitet 1870 në SHBA, për të përshkruar dhunën e organizuar raciste në Jug pas Luftës Civile6. E lindur në SHBA, kjo teknologji përparoi e u sofistikua më tepër gjatë 1940 nën trysninë e Luftës së Dytë Botërore, ku përdorimi i saj masiv si armë rriti kapacitetin e saj teknologjik dhe operacional. Pra, të “bulldozosh” do të thotë të përdorësh forcë për të riformuar ambientin jo vetëm fizikisht, por edhe shoqërisht e politikisht.
Karakteri ushtarak i fadromës u bë i qartë me krijimin e “tank-dozer”-it. Shembulli më i qartë i fadromave të blinduara është ai i D9 i ushtrisë izraelite, një model i prodhuar nga kompania amerikane Caterpillar, që është përdorur më parë nga ushtria amerikane për të shkatërruar pyje gjatë luftës në Vietnam7. Ky mjet përdoret për spastrimin masiv të vendbanimeve indigjene palestineze.
Përdorimi i fadromës ka zënë vend edhe në imagjinatën kolektive shqiptare. Nga njëra anë, shteti e përdor atë si simbol të progresit dhe modernizimit, që hap rrugën për transformim urban. Nga ana tjetër, për komunitetet e margjinalizuara, kjo makineri është simbol i shkatërrimit dhe shtypjes, që nuk kursen as përpjekjet individuale apo komunitare për të përmirësuar kushtet e jetesës apo krijuar ato, duke ndërtuar një shtëpi apo biznes të vogël.
Fadroma në Shqipëri ka qenë e përfshirë në shembjen e banesave për t’i hapur rrugë ndërtesave të larta, privatizimin e plazheve për resorte, shkatërrimin e pyjeve dhe lumenjve për projekte private shfrytëzuese si hidrocentralet si dhe prishjen e ndërtesave historike pas lënies së qëllimshme në degradim. Qytetarët janë bërë spektatorë të një kantieri ndërtimi të përhershëm, me ndërtesa që zhduken dhe të reja që marrin vendin e tyre. Në sallat ndërkombëtare të ekspozitave mbi arkitekturën, si ajo e bienales, apo festivali i arkitekturës “Bread and Heart”, rrëfimi është zaptuar tashmë nga vetë projektuesit pas boshatisjes. Duket se zë u jepet veç çfarë zë fill pas ‘vitit zero’ të mundësuar nga aksioni i fadromës.
Çfarë mungon është pikërisht zëri i të përjashtuarve, i banorëve të shpërngulur me forcë, i komuniteteve që u grabitet uji, i tokës që tashmë po e humbet gjuhën e përkujdesit, por po tjetërsohet nga ajo e kapitalit. Në vend të një arkitekture që reflekton gjithëpërfshirje në zhvillim, na imponohet një kulturë ndërtimi që e riprodhon dhunën, duke e estetizuar si sukses.
Një shtëpi nuk ndërtohet as për një muaj, as për dy, as për tre, as për pesë vjet. […] Të gjithë banorët e bujtinave janë të mbytur në borxhe nëpër banka, nëpër familjarë të vet. Dikush është shtyrë për jashtë shtetit me shumë vite emigrim edhe ka investu nëpër bujtina, nëpër shtëpia të vjetra.
Ashtu siç qarkullojnë globalisht teknologjitë e dhunës dhe kolonializmit, – siç tregon historiku i fadromës, – ashtu qarkullojnë dhe makineritë e rrëfimeve estetizuese dhe heshtuese. Të dyja janë pjesë e pandashme e njëra-tjetrës. Rrëfimi mbi ‘ndërtimin e kulturës arkitektonike’ që përfaqësoi Shqipërinë në bienale, sillet dhe në vend, për t’ju (ri)treguar vendasve historinë e tyre të re. Ky rrëfim na shfaqet si mekanizëm i komodifikimit të kulturës lokale, nëpërmjet festivalit ‘Bread and Heart’, i zhvilluar në Tiranë në datat 5-7 Qershor, – fill pas hapjes zyrtare të bienales. Rrëfimtarët e vitit zero të pavijonit shqiptar të bienales zbarkojnë në Tiranë së bashku me 150 arkitektë me entuziazmin për ‘lirinë’ e projektimit që u ofron Shqipëria – me fjalë të tjera veprimtarinë e tyre afër pushtetit – në krahasim me vendet e tjera ku ata operojnë8.Duke qendërzuar e intrumentalizuar kulturën e mikpritjes shqiptare, festivali “Bread and Heart”, na shpërfaq dembelshëm e bajatshëm skena të thjeshtëzuara të të vërtetave e miteve të traditës së ‘mikpritjes së pakushtëzuar’ shqiptare. Arkitektonikisht duke ju referuar asaj që duket si arketipi i një ode, star arkitektët mikpriten nga bashkëpunuesit e tyre lokalë, që prej vitesh tashmë duket se ja kanë bërë vendin vetes të kenë një karrige në tryezën e pushtetit. Ata dhe ato, duke gëlltitur inferioritetin e përbrendësuar e të riprodhuar nga pushteti, përvetësojnë si metodat ashtu dhe rrëfimet e miqve të huaj perëndimor.
Grabitja e Bukës-dhe e-Zemrës
Deri para tri vitesh, zona e Thethit ishte pa rrugë, u ba, falemners, që u ba. Deri para tri vitesh ne kena ken t’harrum dhe s’ekzistonim hiç. Dhe këtë duhet ta kenë shumë mirë parasysh të gjithë pushtetarët që kanë kalu për vite e vite me rradhë. Ne si zonë kena ken t’harrum të paktën 6-9 muaj të vitit, pa ujë, pa drita, pa rrugë, pa doktor, […] Duhet me na lanë me jetu.
Që prej të hënës së datës 7 korrik, janë banorët e Thethit ata që ndodhen nën kërcënimin e tehut të fadromës. Thethi është në fakt një ndër epitomat e mikpritjes shqiptare, nga ku zemra dhe buka janë dhënë prej shekujsh, e jo si titull festivali me imagjinatë të cunguar ekzotifikuese e oportuniste. Një zonë gjeografikisht e izoluar mes maleve të alpeve shqiptare, e ku mungesa e aksesit e mbështjetjes shtetërore kanë përbërë malin më të thepisur prej tyre e më të veshtirin për t’u përshkuar. Rikrijimi i jetës brenda Thethit në kushte të shumëfishta izolimi, ka qenë i mundësuar deri vonë veç nga format komunitare të banorëve autokton të vendit e nga lidhja e tyre me tokën. Kjo ka qenë e vetmja mundësi e krijimit dhe mbështetjes së jetesës e mbijetesës së përbashkët. Mikpritja ka qenë shtyllë organizuese e jetesës, jo aset estetizues për t’u përvetësuar për ndërtimin e ’identitetit kombëtar për eksport’ si pjesë e marketingut shtetëror apo për t’u banalizuar nën vështrimin kolonial.
Nëpërmjet politikës së fadromës, banorët po detyrohen të kthehen në shërbëtore rrogëtare në shtëpinë e tyre, ose të zhvendosen nga aty. Në këtë kuptim, lidhjet territoriale dëmtohen thelbësisht e në mënyrë të pakthyeshme. Thethi, është viktima më e fundit e kësaj politike grabitqare që ka për qëllim ta spastrojë hapësirën nga ata që nuk kanë kapital, por kanë lidhje territoriale, për t’i zhbërë këto lidhje e për t’ia dorëzuar hapësirën kapitalit të madh për investim, përfitim babëzitës dhe kontroll financiar.
Për të gjithë thethianët, për të gjithë fshatin e Thethit ne nuk kërkojmë asigja ma tepër përveçse atë që kena vite që kërkojmë… dhe duhet ta theksoj kët, sepse e kam me merak për me e thanë: Ne kena vite që kërkojmë nji procedurë legalizimi për të na u njoftë prona e të parëve tonë. Që do të thotë, ne nuk kena as toka të zaptueme, as toka që ia kena vjedh dikuj apo kena hi e ia kena ba ‘toka të xanuna’ siç e quen x-i apo y-i. Jena në tokat e të parëve tanë. Edhe jo, absolutisht, absolutish në toka të xanuna. Nuk është toka e xanun, dhe as ndërtimet që janë shkatërruar që pardje e dje e deri më sot, asnji subjekt, asnji objekt nuk është në tokë të zanun.
Në vijim, si Pavijoni Shqiptar në Bienalen e Arkitekturës së Venecias, ashtu edhe Festivali “Bread and Heart” nuk janë hapësira ekspozimi të një të ardhmeje të ndritshme të vendit, por janë hapësira që flasin me gjuhën e pushtetit të aleancave të tij grabitqare, duke heshtuar zërat e përvojës të tokëzuara dhe materializuara në terren. Propaganda spektakolarizuese që prodhohet në këto hapësira shërben si vegël e ‘dhunës së estetikës’, që e shndërron praktikën e arkitekturës elitare jo në një praktikë që thjesht transformon hapësira, por në një praktikë që ndërton narrativa dominuese. Në këtë mënyrë ajo përzgjedh kujt t’i japë zë dhe kujt t’ia mohojë atë, e për rrjedhojë kë të legjitimojë e kë të stigmatizojë apo edhe dehumanizojë. E kur ndërtimi ndodh mbi heshtim, mbi spastrim, mbi përjashtim, atëherë nuk është më thjesht arkitekturë që prodhon hapësirë, por një arkitekturë e pushtetit të dhunshëm të kohës sonë, ku makineria e prishjes dhe makineria e shpërlarjes propagandistike operojnë në sinkron.
