Kampi i punës së detyruar në Vloçisht, ishte një ndër tre kampet e punës së detyruar, si edhe Orman Pojan, Nizhavec që ngritën gjatë tharjes së Kënetës së Maliqit. Në të kishte kryesisht të burgosur politikë. Reshat Agaj nga fshati Ramicë i Vlorës, pas arratisjes më 1952 nga Shqipëria, dëshmoi në kampin e refugjatëve të Fraskatit (IRO), Itali, për jetën e mjerueshme dhe torturat që kishte përjetuar në Kampin e Vloçishtit.
Kampi i Vloçishtit ngrit gjatë tharjes së Kënetës së Maliqit dhe strehoi kryesisht të burgosur politikë. Kushtet ishin tepër të vështira: baraka të rrënuara, mungesë ushqimi, papastërti dhe sëmundje të shpeshta. Të burgosurit punonin në kënetë nën mbikëqyrje të armatosur dhe u kërkohej të përmbushnin norma të larta fizike. Ata që nuk i përmbushnin këto norma ndëshkoheshin rëndë. Spiunazhi mes të burgosurve ishte i përhapur. Mungesa e ndihmës mjekësore dhe dhuna sistematike ishin pjesë e përditshmërisë së kampit.
Teksti i deshmise:
“Më 12 tetor 1946, u arrestova nga policia politike dhe u dërgua në burgun e Tiranës. Akuzat e ngritura kundër meje ishin: përhapja e lajmeve të dëgjuara në radio, propagandë kundër qeverisë dhe kontakte me reaksionarët.
Në burg, u mbajta në izolim deri në kohën e dënimit tim. Më 7 mars 1947, u dënova me pesë vjet burgim dhe punë të detyruar. Gjykata ushtarake më dënoi si armik i popullit dhe agjent i imperialistëve anglo-amerikanë. Nuk mund të kujtoj ligjet specifike të cituara kundër meje.
Mbaj mend se në dhjetor 1944, u shpall ligji për ndëshkimin e kriminelëve të luftës dhe armiqve të popullit. Në shkurt 1947, u miratua ligji për veprimet kundër qeverisë. Këto ligje, të cilat e bënin të pavlefshëm Kodin Penal të 1 janarit 1928, parashikonin burgim dhe punë të detyruar. I njihja këto ligje, pasi në vitet 1945 dhe 1946 punoja si stenograf në disa procese gjyqësore kundër individëve të akuzuar si kriminelë lufte, armiq të popullit ose agjentë të fuqive perëndimore. Nuk ka nevojë të theksoj se shumica e tyre ishin po aq të pafajshëm sa unë. Arsyeja e vetme për dënimin e tyre ishte se nuk ishin komunistë, dhe pushtetarët e rinj kishin frikë nga ata. Komunistët, të cilët donin të realizonin planet e tyre të ndryshme, dy vjeçare ose pesë vjeçare, me kosto minimale, e gjetën jashtëzakonisht të dobishme të dënonin kundërshtarët e tyre dhe t’i detyronin të punonin si skllevër. Kjo dëshmohet nga fakti se kudo ku fillonin projekte të reja dhe të rëndësishme, si tharja e Kënetës së Maliqit, ndërtimi i hekurudhave të reja, ose ngritja e hidrocentralit në Selitë, ngriheshin kampe përqendrimi. Të burgosurit politikë dërgoheshin në këto kampe dhe detyroheshin të kryenin punë të rënda në kushtet më të vështira.
Më 22 qershor 1947, u dërgova bashkë me 100 të dënuar të tjerë në kampin e përqendrimit në Valias, në rrethin e Tiranës, ku u mbajta deri më 30 tetor 1947. Së bashku me 250 të burgosur të tjerë, u transferova më pas në kampin në Vloçishtit (rrethi i Korçës), ku qëndrova deri sa kampi u mbyll më 15 shtator 1948. U kthyem në burgun e Tiranës, ku qëndrova deri më 1 maj 1949. Në atë datë, 240 të burgosur, përfshirë edhe mua, u liruan nën një amnisti të dhënë nga qeveria e Enver Hoxhës. Më 14 korrik 1950, u arratisa në Greqi.
Tani do të përshkruaj kushtet e jetesës dhe të punës në kampin e Vloçishtit. Kampi ndodhej 1 km larg fshatit Vloçisht dhe përbëhej nga katër baraka, secila me 300 të dënuar meshkuj. Barakët ishin në një gjendje të tmerrshme, era dhe shiu hynin lirisht, pasi nuk kishte dritare. Çdo barakë kishte dy kate: i pari 30 cm mbi tokë, dhe i dyti 80 cm mbi të parin. Këto dy nivele shërbenin si shtretër për të burgosurit. Çdo të burgosuri i jepej një hapësirë prej vetëm 50 cm.
Çdo barakë, 100 metra e gjatë, kishte dy dyer, një në secilin skaj, të cilat qëndronin të hapura ditë e natë gjatë gjithë vitit. Çdo mëngjes, të dënuarit merrnin 600 gram bukë misri, dhe në verë, bukë të bardhë. Buka zakonisht ishte me cilësi të dobët. Rreshteri Vaske Dishnica, mbikëqyrësi kryesor i kampit, shpesh përvetësonte racionet për vete, në dëm të të burgosurve. Praktika të tilla toleroheshin qëllimisht nga autoritetet më të larta. Çdo mëngjes, të burgosurit merrnin gjithashtu një lloj çaji vendas, pa sheqer. Në mesditë, na jepej zakonisht një supë me ujë të nxehtë me një sasi të vogël makarona të dobëta, patate, ose fasule që shpesh ishin të prishura. Për shkak të kalorive të pamjaftueshme, të burgosurit ishin gjithmonë të uritur si ujqër. Meqenëse prindërit dhe të afërmit tanë ishin të vetëdijshëm për gjendjen tonë të mjerueshme, ata na dërgonin herë pas here pako me ushqime dhe para.
Me urdhër të togerit Tasi Marko, komandantit të kampit, agjentët e Sigurimit hapnin pakot dhe mbanin pjesën më të madhe të përmbajtjes për vete. Administrata e kampit nuk furnizonte me rroba ose këpucë kur nevojiteshin; përkundrazi, ajo madje mblidhte rroba dhe para nga të burgosurit.
Të dielën, më 25 korrik 1948, na u urdhërua të largoheshim nga barakat për një inspektim. Ky inspektim, i dekretuar nga komandanti, u krye nga anëtarët e policisë së kampit të ndihmuar nga të burgosur që ishin të bindur ndaj administratës dhe shërbenin si spiunë. Inspektimi filloi në orën 9 të mëngjesit dhe përfundoi në orën 2 pasdite. Pas përfundimit të tij, të burgosurit zbuluan se paratë, ushqimet dhe madje edhe racionet e bukës u kishin zhdukur. Në këtë rast, mua më vodhën 750 lekët e fundit. Paratë e konfiskuara gjatë inspektimit u mbajtën nga policia. Ushqimi u nda hapur para nesh për ata të dënuar që bashkëpunonin me administratën, si dhe për policinë. Të burgosurit e quajtën 25 korrikun 1948 si “Dita e Komunizmit Total”.
Papastërtia në kamp ishte e tmerrshme. Kishte vetëm tre tualete për rreth 1,400 të burgosur. Kishte vetëm një pus, i cili shërbente si furnizimi i vetëm me ujë për të burgosurit dhe personelin e kuzhinës. Merrnim 100 gram sapun në muaj, dhe larja bëhej në vaskat e kuzhinës të dielave, që ishte dita jonë e pushimit. Morrat ishin aq të shumtë sa mbulonin dyshemetë dhe ishin kudo në baraka. Gjatë gjithë qëndrimit tim në kamp, ai nuk u dezinfektua kurrë.
Në kamp kishte gjithashtu një infermieri. Dr. Jusuf Hysenbegaj nga Pogradeci, Dr. Spiro Treska dhe Dr. Dhimitër Lito nga Gjirokastra ishin mes të burgosurve si ne.
Atebrina ishte i vetmi ilaç në dispozicion. Mjekët nuk kishin pavarësi të mjaftueshme për të ushtruar siç duhej detyrën e tyre, dhe raportet e tyre zakonisht injoroheshin nga autoritetet e kampit, veçanërisht nga agjenti i policisë Skënder Salih (i njohur edhe si Qemali) nga Ferrasi dhe Lushnja, një agjent i Sigurimit, i cili në fakt kishte fjalën e fundit në mënyrë jozyrtare në kamp.
Mjafton të përmendet rasti i Dhimitër Tiranës, të cilin mjekët e kishin vërtetuar si të sëmurë prej kohësh, por që gjithsesi u detyrua të punonte nga Skënder Qemali. Një ditë, teksa ishim rrugës për në punë, Dhimitër Tirana u rrëzua dhe vdiq.
Të burgosurve u lejohej të dërgonin dhe të merrnin vetëm një letër në muaj. Të gjithë ata që për ndonjë arsye ishin futur në listën e zezë të komandantit u mohohej ky privilegj. Të burgosurve nuk u lejohej të merrnin vizita nga prindërit, të afërmit ose miqtë. Na thërrisnin në orën 3:30 të mëngjesit dhe në orën 4:30 të mëngjesit hanim mëngjes me bukë dhe çaj. Në orën 5 të mëngjesit niseshim për punë. Ishim të ndarë në gjashtë brigada, çdo brigadë kishte katër kompani dhe çdo kompani tre toga. Të gjitha brigadat niseshin njëkohësisht. Duhej të mbanim mjetet tona, domethënë lopata, sapa, karroca dhe dërrasa me vete. Vendi ynë i punës ishte 7½ km larg kampit. Rruga që përdornim ishte e baltosur dhe e lagësht. Të burgosurit ishin të detyruar të kalonin nëpër kanale të baltosura, ujë dhe shkurre me gjemba, pasi nuk lejoheshin të përdornin urat që ishin të rezervuara për rojet e të burgosurve. Pashë Ali Gana, nga fshati Terbaçi, duke shtyrë njerëz nga ura në kanal, dhe Rako Qiriakon, tregtar nga Korça, Baba Qazim Melecin dhe Sabri Celon, mësues nga Leskoviku, megjithëse nuk ishin mirë, duhej të bënin një ditë të plotë pune. Ishim të detyruar të ecnim gjatë gjithë rrugës nga kampi deri në vendin e punës dhe nëse dikush, veçanërisht mes të burgosurve më të moshuar, rrëzohej në tokë nga lodhja, ai rrihej nga policia dhe detyrohej të vazhdonte, dhe miqve u ndalohej të shkonin për ta ndihmuar.
Punoja në ndërtimin e kanalit Dunavwcit. Me të mbërritur në vendin ku punonim, puna e ditës u nda mes të burgosurve. Synimi i çdo njeriu ishte gërmimi dhe largimi i 3½ metër kub dheu. Punonim duke qëndruar në baltë dhe ujë. Shumë prej nesh u urdhëruan të mbanin masa të lagura dheu dhe t’i hidhnin përgjatë bregut të kanalit. Puna kryhej nën mbikëqyrjen e komandantit të kampit, policisë dhe kryepunëtorit të Ministrisë së Punëve Publike. Ata që nuk përmbushnin objektivin dhe të rinjtë që nuk e tejkalonin atë rriheshin, nuk merrnin ushqim ose cigare, detyroheshin të punonin pas orarit të punës dhe shpesh, kur ktheheshin në kamp, lidheshin në një shtyllë për 24 orë. Ata që ishin me fat përjetonin vuajtje edhe më të mëdha. Historitë e mëposhtme duhet të jenë ilustrim i mjaftueshëm:
Baba Qazim nga manastiri Bektashi në Kuç, i nderuari Josif Papamihali, kreu i Kishës Uniate në Korçë, Sibri Celo, mësues; Sali Hoxha nga Shembërdhenji i Elbasanit, Taci Merijs, pronar i hotelit Palace në Korçë, dhe Skender Stefanllari nga Korça, u shtynë në kanal, u mbuluan me dhe dhe u lanë në këtë pozicion për 15 minuta nga agjentët e policisë, Skender Salihori (Skender Qemali), Bejçe Bellushi dhe nëntetari Ali Gana.
Me urdhër të majorit Hito Hito nga Kolonja, të burgosurit Tefik Hoxha, 60 vjeç, nga rrethi, Hysen Kano nga Shijaku, Sotir Lako, tregtar nga Korça, dhe Rrok Kolaj nga Shkodra, një ish-anëtar i Gjykatës së Lartë, u mbuluan me dhe dhe u lanë në kanal. Menjëherë pas këtij dënimi, Rroku 70-vjeçar Kalaj vdiq për shkak të kësaj torture në Kampin e Vlloçishtit.
Në gusht 1948, Baba Qazim Melçani, pasi u akuzua se nuk kishte përmbushur objektivin e tij, u hodh në kanal nga torturuesit e kuq, u tërhoq në anën tjetër dhe iu ndalua të lahej për tre ditë. Shumë gjëra të ngjashme ndodhën, të cilat nuk mund t’i kujtoj në momentin.
Në gusht 1948, shumë tregtarë nga Korça, Elbasani, Durrësi dhe qytete të tjera mbërritën në kamp. Ata nuk ishin dënuar, por ishin internuar për t’i detyruar me keqtrajtim të paguanin tatim-fitimin e luftës për herë të dytë, megjithëse i kishin paguar tashmë. Në përgjithësi, ata groposeshin të gjallë në bazën e kanalit. Terezi, një tregtar nga Korça, vdiq për shkak të këtij trajtimi.
Dëshiroj të deklaroj se unë, Rustem Sharra nga Kavaja, Halit Selfa nga Gjirokastra, Riza Shtylla nga Korça dhe Xhelal Shaska nga Vlora u groposëm të gjallë në kanal. Gjatë qëndrimit tim në kamp, më shumë se 40 të burgosur vdiqën. Të burgosur nga burgje të ndryshme në të gjithë vendin u sollën për t’i zëvendësuar ata. Ata u torturuan jo vetëm gjatë orarit të punës, i cili përfundonte në orën 6 të mbrëmjes, por edhe brenda vetë kampit. Mjafton të përmend rastin e Niko Qirkës, i cili u lidh në një shtyllë telegrafi për tre ditë pa bukë. Arsyeja për këtë trajtim ishte propaganda e supozuar në favor të demokracive.
Jo vetëm të burgosurit politikë (megjithëse ata përbënin shumicën) dhe tregtarët e burgosur për evazion fiskal, por edhe të dënuarit e zakonshëm të dënuar për vjedhje, mizori dhe krime të tjera u internuan në kampin e Vloçishtit. Këta të fundit gëzonin trajtim më të mirë dhe shpesh përdoreshin nga administrata si agjentë për të spiunuar të burgosurit politikë.
Për fat të keq, disa të burgosur politikë hynë në shërbim të policisë së kampit për të fituar privilegje. Pas lirimit të tyre, këta të burgosur u absorbuan në shërbim të regjimit aktual. Duke qenë se tek ta kishte besim, pasi kishin vuajtur nën regjimin, ata, natyrisht, u bërën agjentët më të rrezikshëm nga të gjithë.
