Në vitin 1999, NATO përdori municione me uranium të varfëruar gjatë Luftës së Kosovës. Më pas, shumë ushtarë zhvilluan kancer dhe disa prej tyre morën kompensim. Në Kosovë, toka mbetet helmuese edhe sot.
Një bombë kundërtanke në formë grumbulli që pret të ngarkohet: marinsat amerikanë po përgatiteshin t’i vendosnin bombat në një avion luftarak Harrier të Marinsave.
Në mars të vitit 1999, një avion luftarak amerikan u armatos me bomba që përmbanin uranium të varfëruar në brigjet e Shqipërisë, të cilat më vonë u përdorën në Kosovë.
“E mbaj mend shumë qartë ditën e fundit,” tha Emerico Maria Laccetti, ish-kolonel i divizionit ushtarak të Kryqit të Kuq Italian.
Gjatë Luftës së Kosovës në vitin 1999, ai ishte i vendosur në Shqipëri, vetëm disa qindra metra larg kufirit me Kosovën. Ai ishte komandant i një spitali fushor për refugjatët nga provinca, e cila në atë kohë i përkiste Serbisë.
“Ne ngjiteshim mbi kontejnerë dhe shikonim bombardimet,” tha ai. “Ishte si një shfaqje fishekzjarrësh e Vitit të Ri, por e përmbysur dhe e tmerrshme. Edhe nga larg, ndjeje tronditjen e ajrit që kalonte nëpër trup. Por jo, askush nuk na tha për rreziqet specifike të armëve që po përdoreshin.”
Operacioni i NATO-s dhe përdorimi i uraniumit të varfëruar
Në mars 1999, Operacioni “Allied Force” i NATO-s ndërhyri në konfliktin ndërmjet shtetit serb dhe shumicës shqiptare të Kosovës, i cili kishte vite që ziente. Për 78 ditë, aleanca kreu misione ajrore me deri në 1,000 avionë kundër forcave serbe të sigurisë. Sipas shifrave zyrtare, u hodhën mbi 28,000 eksplozivë, përfshirë municione të debatueshme me uranium të varfëruar, që dyshohet se shkaktojnë kancer.
Këto municione përmbanin një bërthamë uraniumi të varfëruar (DU), me fuqi të lartë shpërthyese për shkak të dendësisë së madhe – tre herë më të madhe se ajo e plumbit. Ato përdoren kryesisht kundër tankeve dhe objektivave të blinduar. Gjatë goditjes, mund të krijohet pluhur shumë i imët uraniumi, i cili vazhdon të lëshojë rrezatim dhe mund të shkaktojë probleme shëndetësore nëse thithet.
NATO mohon akuzat për kancer
Në përgjigje të pyetjeve mbi rreziqet shëndetësore që vijnë nga municionet me DU, NATO dha vetëm një deklaratë me shkrim:
“Ne i marrim çështjet e shëndetit dhe mjedisit shumë seriozisht,” thuhej aty.
Në vitin 2001, një komitet mbi uraniumin e varfëruar përfundoi se përdorimi i DU në Kosovë “nuk shkaktoi asnjë rrezik të qëndrueshëm për popullatën”, duke u mbështetur në gjetje të pavarura.
NATO i referohet raporteve të OKB-së nga viti 2014: “Kjo është provë shkencore, e besueshme, dhe ne qëndrojmë pas saj,” thuhej në deklaratë.
Megjithatë, kjo bie ndesh me vendimet e gjykatave italiane mbi paditë e rreth 500 veteranëve të Luftës së Kosovës që zhvilluan kancer pas kontaktit me municionet me uranium të varfëruar.
Sëmundja afatgjatë e kolonelit italian
Laccetti thotë se e dinte që spitali i tij fushor në Morinë, Shqipëri, ndodhej në një “zonë të nxehtë” afër vijës së frontit gjatë bombardimeve të NATO-s – diçka që gjithmonë nënkupton rrezik.
“Ajo që kurrë nuk na thanë, megjithatë, ishte se disa lloje municionesh mund të përbëjnë rrezik afatgjatë, edhe nëse nuk goditesh drejtpërdrejt – për shembull, nga një predhë e pashpërthyer afër ose nga substanca të përdorura në prodhimin e municioneve.”
Kur Laccetti u kthye në shtëpi në korrik 1999, ai kishte vështirësi në frymëmarrje dhe shkoi në spital për ekzaminim. “Stafi mjekësor u alarmua papritur,” kujton ai.
Më në fund, një mjek i tregoi imazhin: “Kishte diçka në mushkërinë time me përmasa 24x12x14 centimetra.” Ai u diagnostikua me një tumor shumë agresiv malinj në moshën 36-vjeçare.
Fillimisht u trajtua me sukses, por në vitin 2008 u sëmur përsëri nga kanceri. Analizat e indeve ishin tronditëse: “Gjetën një sasi të jashtëzakonshme grimcash qeramike të rrumbullakëta – sikur të kisha qëndruar brenda një furre industriale.”
Përfundimi ishte i qartë: “Këto grimca ishin ngulitur në trupin tim për vite dhe mund të shkaktonin dëme të reja përmes inflamacionit ose migrimit.”
Padi të suksesshme në Itali
Laccetti mësoi për ushtarë të tjerë të së njëjtës moshë, të vendosur pranë tij, që kishin diagnoza të ngjashme. Ai kontaktoi avokatin Angelo Tartaglia, që përfaqësonte të prekurit.
Rreth 500 ushtarakë paditën me sukses shtetin italian. Ndër ta ishte edhe Laccetti, të cilin një gjykatë në Romë e njohu në vitin 2009 si viktimë të detyrës ushtarake dhe i dha kompensim.
Pas luftës, një komision i Ministrisë së Mbrojtjes Italiane hetoi lidhjen e mundshme midis ekspozimit ndaj DU dhe kancerit. Ai gjeti një rritje statistikisht të rëndësishme të rasteve me limfomë jo-Hodgkin, një grup kanceresh të gjakut, tek ushtarët e prekur.
Megjithatë, raporte të tjera, si ai i OBSH-së po atë vit, nuk gjetën prova të qarta për një lidhje direkte.
E vështirë të provohet lidhja me kancerin
Për Wim Zwijnenburg, anëtar i Koalicionit Ndërkombëtar për Ndalimin e Armëve me Uranium (ICBUW), çështja është e qartë:
“Gjykata njohu se shteti italian kishte detyrim kujdesi, prandaj u dha kompensim,” shpjegoi ai.
Por ai pranon: “Është jashtëzakonisht e vështirë të bësh një deklaratë përfundimtare.”
Uraniumi i varfëruar ndikon vetëm kur hyn në trup, zakonisht përmes thithjes së grimcave shumë të imta. “Por sasia e saktë që njerëzit thithin nuk është matur kurrë siç duhet. Ka shumë pak studime të besueshme afatgjata.”
Shkaqet e kancerit janë shpesh të shumta – nga mënyra e jetesës, faktorët gjenetikë, deri te ndikimet mjedisore.
“Është e vështirë të provohet,” thotë ai. “A kanë prekur të prekurit ndonjë predhë DU, apo kanë qenë afër një tanku të ndotur? Uraniumi mund të depërtojë në lëkurë për një vit. Mjekët nuk mund të bëjnë pretendime pa prova të qarta. Njerëzit kërkojnë një shkak të vetëm, por realiteti është shumë më kompleks.”
A bëri NATO mjaft për të pastruar Kosovën?
Në vitin 2002, Kombet e Bashkuara miratuan një rezolutë që detyronte shtetet të informonin vendet e prekura pas përdorimit të municioneve me uranium dhe t’i ndihmonin në pastrimin e zonave të ndotura.
Nuk është e qartë në çfarë mase NATO e zbatoi këtë detyrim në Kosovë — forca paqeruajtëse KFOR, e stacionuar që nga fundi i luftës, nuk jep asnjë informacion.
Vizitat në terren tregojnë se popullsia në shumë rajone të Kosovës nuk është e vetëdijshme për rreziqet e mundshme, dhe masa pastrimi nuk janë ndërmarrë, përveç një vendi në perëndim të vendit, në fshatin Lugbunar afër Gjakovës.
“NATO mund të kritikohet për përdorimin e këtyre armëve,” tha Zwijnenburg, “por edhe më shumë për moskryerjen e pastrimit pas luftës. Ka protokolle të qarta mbrojtjeje për ushtarët – por për civilët? Asgjë. Është e papranueshme të përdorësh municion toksik dhe pastaj të kthesh shpinën.”
Zyrtarisht, materiali nga i cili bëhet municioni me DU klasifikohet si mbetje radioaktive e nivelit të ulët ose të mesëm. Por, siç thotë Zwijnenburg, “në klima të lagështa si Ballkani, predhat mund të korrodojnë dhe të shpërbëhen, duke lënë mbetje të rrezikshme.”
Rreziku nuk zbehet me kohën, pasi gjysmëjeta e uraniumit është pothuajse e pafundme. Për Zwijnenburg, kjo tregon standarde të dyfishta nga shtetet:
“Nëse një predhë e tillë do të gjendej në një park në Holandë, zona do të izolohej menjëherë. Njësi speciale me veshje mbrojtëse do ta vendosnin në një enë plumbi për ruajtje të sigurt. Por kur bëhet fjalë për popullata të tjera, kjo kujdes nuk ekziston.”
Laccetti është i zhgënjyer që rasti i tij dhe ai i shumë veteranëve të tjerë nuk sollën ndryshime thelbësore.
“Municionet me uranium të varfëruar janë ende legale. Kemi provuar në çdo mënyrë të mundshme për t’i ndaluar, ashtu si bombat me fragmentim apo minat kundër-njerëzore,” tha ai. “Dhe kemi dështuar.”
Burimi: DW
