Dhjetëra projekte urbanistike po e transformojnë kryeqytetin e Shqipërisë, duke përjashtuar një pjesë të banorëve të tij.
Gjatë dekadave të fundit, një sërë projektesh urbanistike e ka ndryshuar rrënjësisht Tiranën dhe shumë nga lagjet e saj. Në qendër të qytetit ka kantiere ndërtimi, vinça dhe skela kudo, ndërsa në shumë zona ndërtesa të reja bashkëjetojnë me godina të vjetra dhe të amortizuara. Qendra e qytetit duket gjithnjë e më moderne, por ndryshimet nuk janë pritur gjithmonë pozitivisht nga banorët, pasi ndërtimet e reja kanë rritur qiratë dhe kanë nxitur një proces gentrifikimi.
Zakonisht, ky lloj transformimi ndodh gradualisht, me hapjen e bizneseve të reja dhe zhvendosjen e popullsisë më të pasur. Por në Tiranë ky proces po ndodh me një ritëm të shpejtë dhe në mënyrë masive. Ndryshimi i qytetit duket më pak spontan dhe më shumë i planifikuar nga lart. Grataçiela, komplekse banimi dhe qendra tregtare po zënë vendin e ndërtimeve ekzistuese.
«Sa herë që largohesh nga qyteti për një apo dy javë, kthehesh dhe sheh një kantier të ri që është shfaqur nga hiçi», thotë Franziska Tschinderle, një gazetare austriake që jeton prej vitesh në Tiranë. Sipas saj, qyteti «po humbet shpirtin e tij: rrugicat e ngushta, shtëpitë e vjetra me kopshte dhe lokalet e vogla ku takoja miqtë janë zhdukur. Ndërtesat e reja janë moderne, por qiratë janë shumë të larta dhe vendasit nuk i përballojnë dot».
Ndryshimet nisën në vitin 2000, kur kryetar i bashkisë u zgjodh Edi Rama, sot kryeministër. Para se të merrej me politikë, Rama ishte artist – kryesisht piktor dhe skulptor. Në fillim të mandatit të tij, ai bëri që shumë fasada ndërtesash të lyheshin me murale. «Për mua, ngjyrat mbi ndërtesa nuk ishin thjesht art. Ishin pjesë e një veprimi politik», tha ai në një dokumentar të vitit 2003, të titulluar Dammi i colori (edhe në versionin origjinal titulli është italisht).
Disa nga ato murale ekzistojnë ende, ndërsa në qendër të Tiranës janë shtuar shumë të tjerë. Për këtë arsye, çdo vit organizohet një festival i mbështetur nga bashkia, por jo të gjithë e shohin këtë fenomen pozitivisht. Aktivisti dhe pedagogu Ervin Goci i cilëson ato si një formë të «art washing», një mënyrë për ta bërë qytetin estetikisht më të këndshëm pa u marrë me problemet e tij më të thella. «Muraleve nuk u jepet hapësirë për arsye sociale apo si formë proteste, por janë të kontrolluara nga administrata», thotë Goci. «Bashkia nuk të lejon të bësh as edhe një shenjë pa autorizim».
Ndër projektet e realizuara vitet e fundit është edhe sheshi Skënderbej, dikur një rrethrrotullim i madh për trafikun e makinave, ndërsa sot një hapësirë për këmbësorët që përdoret për festivale, protesta dhe aktivitete publike. Përreth tij ndodhen godina qeveritare si Biblioteka Kombëtare, Bashkia e Tiranës, disa ministri dhe Muzeu Historik Kombëtar. Megjithatë, puna për transformimin e qendrës vazhdon, dhe kantiere ndërtimi shihen ende kudo.
Rreth dhjetë minuta larg sheshit ndodhet Piramida e Tiranës, një strukturë 21 metra e lartë e ndërtuar në 1988 si muze për Enver Hoxhën, diktatorin që e sundoi Shqipërinë nga 1944 deri në vdekjen e tij në 1985. Hoxha e mbajti Shqipërinë të izoluar nga bota dhe ndërtoi një rrjet të gjerë tunelesh në pritje të një pushtimi që nuk ndodhi kurrë. Sot, disa prej tyre janë kthyer në atraksione turistike.
Pas rënies së komunizmit, Piramida u përdor për qëllime të ndryshme: si qendër konferencash, klub nate, bazë e NATO-s gjatë luftës së Kosovës dhe seli për disa televizione e radio. Por me kalimin e viteve ajo u braktis, u vandalizua dhe u kthye në një vend të pasigurt.
Në 2017-ën, kryebashkiaku Erion Veliaj shpalli planin për rikualifikimin e Piramidës, e cila u rihap në 2023 me një pamje të re. Forma e saj origjinale është ruajtur, por tani ajo strehon dyqane, bare dhe një qendër teknologjike për studentë, ndërsa përreth saj janë ngritur struktura moderne, të dizajnuara në mënyrë asimetrike. «Hoxha do të rrotullohej në varr po të shihte që monumenti i tij është kthyer në një simbol të kapitalizmit, punës dhe të ardhmes», deklaroi Veliaj për New York Times në 2023.
Në dhjetë vitet e fundit, aktivistët kanë kundërshtuar procesin e urbanizimit të shpejtë, duke denoncuar spekulimet mbi pasuritë e paluajtshme dhe gentrifikimin që po i detyron banorët vendas të largohen. Çmimet e qirave janë rritur me 45-58% në pesë vitet e fundit, ndërsa pagat nuk kanë ndryshuar shumë.
Lorin Kadiu, aktivist dhe drejtor i Citizens.al, thotë se sot është «pothuajse e pamundur për një shqiptar të klasës së mesme të blejë një apartament në qendër të Tiranës». Ai shton se qyteti është kthyer në një «park lojërash për arkitektët», me kontraste ekstreme mes ndërtesave të vjetra dhe grataçielave të reja.
Zv/kryetarja e Bashkisë, Frida Pashako, argumenton se këto ndryshime janë pjesë e natyrës së Tiranës: «Qyteti është gjithmonë në transformim, për të rikuperuar vitet e izolimit gjatë komunizmit». Në 2015-ën, bashkia hapi një konkurs ndërkombëtar për të zhvilluar një plan të ri urbanistik, i cili u realizua nga studioja italiane e arkitektit Stefano Boeri.
Pashako thotë se projektet synojnë të «densifikojnë qendrën» për të kufizuar zgjerimin urban, ndërsa në veri të qytetit po përpiqen të rregullojnë zonat me ndërtime të paligjshme. Për disa projekte përgjegjëse është bashkia, ndërsa për të tjera qeveria kombëtare, për shkak të rëndësisë strategjike. Pashako pretendon se ata që humbasin shtëpitë për shkak të këtyre projekteve janë «të lumtur», pasi u ofrohen apartamente më të reja dhe më të vlefshme.
Por jo të gjithë janë dakord, dhe në disa raste protestat janë shndërruar në përplasje të dhunshme me policinë, siç ndodhi në 2020 me prishjen e Teatrit Kombëtar. Një tjetër projekt i madh është Riverside Project, një lagje e re në veri të qytetit, ku shumë banorë ende nuk e dinë se kur do të marrin apartamentet e tyre të reja pas shembjes së shtëpive të tyre. Projektet urbanistike prekin edhe periferitë: në zonën veriore, për shembull, është në proces ndërtimi një lagje krejtësisht e re. Projekti, ashtu si shumë të tjerë në qytet, është hartuar nga studioja Boeri dhe njihet si Riverside Project, pasi shtrihet përgjatë lumit të Tiranës. Ai ndodhet në skajin e lagjes 5 Maji, një zonë popullore ku ende nuk shihen grataçiela: kryesisht ka ndërtesa të ulëta, shpesh të braktisura ose të dëmtuara, me biznese në katin përdhes dhe apartamente ose zyra sipër. Rruga kryesore është e mbushur me makinë dhe këmbësorë.
Lagjja e re Riverside është krejt e kundërta: të gjitha ndërtesat janë të bardha, me forma të rregullta dhe dukshëm të reja, me fasada të lëmuara dhe dritare që shkëlqejnë. Megjithatë, rrugët janë bosh, zona është e qetë dhe pothuajse e pabanuar. Përreth ndërtesave të reja shtrihen kantieret e ndërtimit me vinça, skela dhe tuba që dalin nga asfalti.
Edhe këtu, për t’i hapur rrugë ndërtimeve, është dashur të prishen dhjetëra shtëpi, disa prej të cilave ishin të ndërtuara pjesërisht ose plotësisht pa leje. Pronarit të objekteve të shkatërruara u është kërkuar të nënshkruajnë një marrëveshje shpronësimi me bashkinë: në këmbim, ata supozohet të marrin një apartament në ndërtesat e reja, por nuk janë dhënë afate të sakta për dorëzimin e tyre.
Disa qytetarë të shpronësuar kanë deklaruar për gazetën lokale Citizens.al se nuk e dinë se kur do t’u dorëzohet banesa e re, dhe disa prej tyre po refuzojnë të nënshkruajnë marrëveshjen derisa bashkia të caktojë një datë të qartë për dhënien e apartamenteve. Kur filluan prishjet në vitin 2021, disa banorë thanë se nuk kishin marrë asnjë njoftim zyrtar për shpronësimin e afërt. Gjatë viteve ka pasur edhe protesta dhe përplasje mes demonstruesve dhe forcave të rendit.
Tirana vazhdon të ndryshojë, por për shumë nga banorët e saj, pyetja mbetet: për kë po ndërtohet ky qytet i ri?
Il Post
