Çfarë ndodh me identitetin kur kupton se ndodhesh brenda një konteksti të huaj, pa rrjete mbështetëse, pa gjuhë, dashuri, pika orientimi apo të ardhme të qartë, e megjithatë, duhet të mbijetosh?
Që kur përfundova librin “Unë që s’kam njohur kurrë burra” (I Who Have Never Known Men) nga Jacqueline Harpman, leximi i tij nuk më la rehat për një kohë të gjatë. Një rrëfim distopik, i treguar përmes syve të një vajze të re pa emër, rritur në një bunker bashkë me tridhjetë e nëntë gra më të mëdha në moshë. Askush nuk e di pse ndodhen aty. Askush nuk mban mend fillimin. Askush nuk shpjegon asgjë.
Ky është pra dhe një nga aspektet më tronditëse të romanit: refuzimi për të shpjeguar sistemin, që ekziston thjesht sepse ekziston.
Dhe ajo heshtje brenda së cilës jetojnë ato gra? Atë heshtje e njihja.
Si dikush që ka manovruar brenda disa sistemeve organizative, kulturore, shoqërore dhe ndërpersonale ku të qenit ndryshe përballej me dyshim në heshtje, ku prania ime shihej si thyerje e ndonjë skenari që nuk e kisha lexuar ndonjëherë, ky libër më preku thellë.
Më kujtoi dhunën e ngadalshme të atyre mjediseve që zhbëjnë kontekstin, e megjithatë kërkojnë konformitet dhe përsëri ta bëjnë me dije se je “e përjashtuar”. Ku heshtja nuk është paqe, por ndëshkim. Ku pyetja “pse” të shndërron problem, e jo njeri.
Në romanin e Harpmanit nuk ka antagonistë. Ka vetëm një gumëzhitje të pandërprerë të paqartësisë. Sistemi dëmton përmes mënyrës si është ndërtuar, përmes lënies jashtë, përmes fshehjes së fakteve dhe mbi të gjitha, përmes shpërfilljes. Kjo më kujtoi se si funksionojnë disa ekipe apo organizata toksike: përmes armiqësisë së fshehur dhe dëbimit të heshtur. Përdorin orkestrime për të të bërë të ndihesh se nuk je pjesë e tyre. Instinktet e tua paraqiten si ekzagjerime. Tolerohesh me buzëqeshje ironike, por nuk mirëpritesh. E ndjen këtë në shikimet vjedhurazi, në takimet pas takimeve, në projektet që papritmas shuhen dhe në daljes shoqërore pjesë e të cilave ti nuk je kurrë.
Këtë fytyrë ka shpesh mobingu (lexo: sulme të turmës kundër një individi të shënjestruar) në vendin e punës: nuk ka tërbim, por zbythje. Nuk ka ndëshkim haptazi, por këputje e lidhjeve. Është grupi ai që vendos, në heshtje, se ekzistenca jote nuk u vjen për shtat.
Të ekzistosh brenda një ekipi apo sistemi ku identiteti yt shihet si kërcënim, do të thotë të performosh vazhdimisht një akt të lodhshëm ekuilibrimi. Mëson të zbutësh qoshet, të bëhesh më pak i dukshëm, të dyshosh tek vetja. Edhe rrëfimtarja në romanin e Harpmanit është nën vëzhgim, por asnjëherë nuk i a thonë pse; e kontrollojnë dhe ndonjëherë e ndëshkojnë. Gratë rreth saj e trajtojnë me frikë, jo me armiqësi, fakti që ajo është ndryshe. Kjo të bën me dije se ndryshimi, edhe kur nuk persekutohet haptazi, është shpeshherë i padëshiruar.
Në roman, protagonistes i është mohuar kujtesa, familja dhe historia. Ajo vëzhgon, pyet dhe refuzon të humbasë veten brenda frikës së grupit. Kur kafazi më në fund hapet, ajo del jashtë, sepse e di që pasiguria është prapë më e mirë se nënshtrimi.
Atë çast e përjetova si thellësisht personal. Mjafton vetëm një person për ta thyer ciklin.
Kam punuar me gra që u është dashur ta rindërtojnë veten nga e para pasi kanë dalë nga sisteme të dhunës, pas mërgimit, pas shpërfilljes e përbuzjes nga institucionet që dikur u kishin besuar. Edhe unë jam një prej tyre. Ashtu si rrëfimtarja, ne shpesh nuk marrim përgjigje, por sidoqoftë ekziston shtegu para nesh për ta rigjetur kuptimin. Për ta rishkruar jetën tonë.
Në roman është një fjali që nuk e heq dot nga mendja: “E gjitha që mbeti ishte ekzistenca, lakuriqe dhe e kulluar”.
Kjo më bëri të mendoj për ata njerëz që kanë qëndruar pranë meje dhe pranë të tjerëve kur gjërat u bënë të paqarta apo izoluese në punë, që shohin nëpër mjegull dhe të ndihmojnë të rikujtosh se kush ishe para se heshtja të fillonte të rëndonte. E vërteta është se shumica e njerëzve nuk e kuptojnë se po ua zhbëjnë ekzistencën, derisa zhbërja është pothuajse e plotë. Dhe ndonjëherë, mjafton vetëm një zë që të thotë s’ke pse të tkurresh këtu për t’i dhënë fund çmendurisë.
Libri nuk jep përgjigje të lehta. Nuk dhuron shpresë të mbështjellë me zgjidhje. Por, na rikujton se identiteti, kur i mohohet hapësira, e krijon hapësirën e vet. Dhe ndonjëherë, thjesht të shtrëngosh dhëmbët dhe të qëndrosh fort në atë që të bën të ndryshëm është akti më radikal.
Nga Linda Baleta
