“Kam me vete nji teneqe. Kur t’më çojnë me m’pushkatu buzë Kirit, do ta lidhi për kambë e aty do të shkruej emnin tem, kshu qi do ta kesh ma të lehtë me m’gjetë”- Mark Shllaku.
Mësuesi i malësive të Pukës e Shkodrës, i dashuruar me pikturën dhe poezinë, aktor e sufler në Teatrin “Migjeni”, Mark Shllaku “takohet” me të bijën, Julin, vetëm në copa letrash. Dikur, ai i ka mësuar përmendsh “Lahutën e Malcis”. Sot, ajo i prek letrat e holla të duhanit “Ylli i kuq”, duke dashur të takojë përmes tyre mollëzat e gishtave të babës, si atëherë, kur ajo ishte krejt e vogël e ai, krejt i gjallë. Kanë kaluar 70 vjet, ajo është krejt e madhe, e ai, krejt i humbun. Fjalët janë po ato, amaneti po ai. I paçuar në vend. “Baba ishte i butë shumë. Na i plotësonte të tana dëshirat. Na pat ba edhe kafaz me lepuj, që të luejshim me ta. Na merrte në shkolla verore dhe ne mezi pritshim me ardhë ai në shpi,”- thotë Juli me sytë e ujtë.
Një ditë të shtatorit të 1948-s, Mark Shllaku u nis për në shkollë. Mëngjesin e asaj dite nuk e dinte se nuk do të kthehej më kurrë në shtëpi, as i gjallë, as i vdekur. E arrestuan si organizator i celulës së Partisë Socialdemokrate në Shkodër. I vëllai ishte arratisur dhe i ati i Markut ishte internuar në Tepelenë. Pas 11 muajsh hetuesi, më 25 gusht 1949, Gjykata Ushtarake në Shkodër vendosi ta dënonte me vdekje, me pushkatim. E bija ishte atëherë vetëm 8 vjeçe. Sapo kishte mësuar të shkruante e të lexonte kur iu drejtua kryetarit të Degës së Brendshme në Shkodër. “Ai ishte në nji nga kto shpitë e bukura të konfiskuara. Më çoi mama der’ te dera e më tha si me u sjellë. Hyna në nji sallon të madh. Iu prezantova dhe iu luta për nji takim me babën. Ai më dha nji copë letër të firmosme”, kujton Juli. Atë ditë e pa babën përmes hekurave. “Kena shku me mamën dhe jena taku. Baba tha që kam shkru disa letra e i kam futë në dyshek, që ta merrshim. Tha se kishte ba nji cop’ metalike, teneqe. ‘Kur t’më çojnë me m’pushkatu buzë Kirit, do ta lidhi për kambë. Kam shkru emnin tem në të, kshu qi do ta kesh ma të lehtë me m’gjetë. Mue më tha: Mos u mërzitni dhe mësoni! Te shkolla e kishte hallin,”- kujton Juli. Mark Shllaku e kishte ditur mirë se trupat e të pushkatuarve ishin zhdukur. Mes ditarëve të shkollës, mësuesi ka lënë letra me poezi. Është e vetmja fletore që i ka shpëtuar kontrolleve të Sigurimit, pas arrestimit. “Kanë mendu që është fletore e imja”, thotë Juli për shënimet e babës. I hap me radhë dhe lexon poezitë, viti 1946, viti 1947. Mes tyre shquhet poezia “Çinarët”, kushtuar vendit ku pushkatoheshin të dënuarit e komunizmit, pas varrezave të Rrmajit. Vargjet e poezisë së tij pothuaj e përshkruajnë atë që ndodhte netëve pranë dy çinarëve, çka sot na tregon se Marku e dinte se qyteti ishte nën pushtetin e frikës, e se ai mund të ishte edhe fati i tij.
“Në këto shekuj ke kalue, T’mira, t’kqija mjaft ke pa, Ktu janë vjerrë e pushkatue Rrajët e tua ngjak janë la.
Ti nuk fole, gja s’tregove Ndër rrajë tuja i ke ngujue Gemat e tu gjithnjë zgjanove Banorët e tu n’hije me i mbulue.
Ke hesht mjaft, çinar i mjerë, Be të lshojnë nanat tuj kja, Çile gojën, fol njiherë, Kur ma tepër ti ke pa”.
Poezia nuk ka datë, por fletë të ngjashme me të njëjtin shkrim kanë shënimin: Vrakë, 20 prill 1947.
Kur pas ekzekutimit e shoqja, Angjja, mundi të merrte sendet personale nga hetuesi, në dyshek gjeti një letër të mbrame. Letra i drejtohet Angjes, gruas që deshi, vajzës me të cilën qe njohur në moshë të re, dashuruar e martuar shpejt, sikur ta dinte se nuk kishte shumë kohë. Ai ishte vetëm 22 vjeç kur u bë baba. Në letrat e duhanit të kohës, Marku që pret të vdesë kujtohet të shënojë borxhet për shtëpinë që patën ndërtuar bashkë dhe lë amanetet. Pothuaj me lutje kërkon të ketë një varr. Nga dëshmitë e lëna me shkrim, i dënuari ndihet të jetë krejt i vrarë, ende pa e qëlluar.
“E dashtuna Angje! Jam lidh kamsh e duersh. Edhe pak orë me kanë mbet me jetue. Mendjen e kam te ti e fëmija që nuk mujta me ju gëzue. Tashti më kanë pikëllue shumë fytyrat tuaja që më dalin parasysh e s’më lanë me dekë… banu e fortë...” Pas ekzekutimit, Angjja, ndihmësmjeke në zë në Shkodër, paguan një burrë që të kërkojë trupin e të shoqit. E kërkojnë në Kir pranë çinarëve, por nuk e gjejnë. Regjimi nuk jepte të dhëna e, prej 70 vitesh, familja e tij kërkon të çojë në vend amanetin e Markut, por ende nuk e di ku prehet trupi i tij. Pas 1990-s, Juli me të shoqin kanë pyetur ish-hetues të kohës. Dëshmi të pakonfirmuara përmendin malin e Rrencit, në një natë me shi dhe një varr të cekët...
✅️Nga ekspozita “E shkuara e pakryer; të zhdukur në diktaturë”, bashkëpunim i AIDSSH me ICMP, IIPP. Fatmira Nikolli Anton Dukagjini Konrad-Adenauer-Stiftung Albanien Kërkojmë të Zhdukurit - Autoriteti i Dosjeve të Ish-Sigurimit.
